Analyse van 'Lieve Mama' van Esther Verhoef

Schrijversanalyse: wat is vakmanschap?

Na het lezen van “Lieve Mama” van Esther Verhoef, was het gevoel dat overheerste: “Wauw, wat een vakmanschap!” Het leek me zinvol om dit gevoel eens uit te pluizen in een boekanalyse. Wat maakt Lieve Mama een toonbeeld van vakmanschap?
Het zou overigens niet goed zijn, voor een deugdelijke analyse, als ik alleen mijn eigen mening gebruik. Daarom gebruik ik ook de lezersreviews op bol.com in deze analyse. Belangrijkste meningen daarin geuit: leest gemakkelijk weg, een page-turner, boeiend plot. Maar ook: ongeloofwaardig, vergezocht, voorspelbaar einde. Ik zal ze proberen te duiden.

Uiteraard kan deze bespreking niet zonder veel van het verhaal prijs te geven. Dus als je Lieve Mama nog wilt lezen en je kunt er niet tegen wanneer je een groot deel al weet, stop dan hier.

Aannames
Het boek begint met een overval door een jongen op een rijke bewoner van een dure villa. Beter gezegd, een overval die mislukt en eindigt met de dood van de jongen. Het is echter wel zo dat deze foutgelopen overval zodanig wordt verteld, dat de lezer door Verhoef op het verkeerde been gezet wordt. Om precies te zijn: de protagonist, Helen, komt thuis, ziet dat een overvaller bezig is haar man vast te binden en ziet een pistool naast de overvaller liggen. Ze grijpt het pistool en na een korte worsteling schiet ze de overvaller dood.
Dit daadkrachtige optreden van Helen wordt gestuurd door enkele interpretaties die pas veel later onjuist blijken. Een oplettende lezer krijgt hints dat er onjuistheden in Helens interpretatie zitten, doordat haar man Werner onlogisch gedrag lijkt te vertonen. Logisch zou zijn om de politie te bellen en het af te doen als noodweer, maar Werner is daar fel op tegen. Ze besluiten om de sporen te wissen en zich van het lijk te ontdoen. Dit onlogisch in die zin dat negen van de tien Nederlanders anders zouden hebben besloten. De werkelijkheid en de misvattingen van Helen worden echter niet duidelijk gemaakt; de schrijfster zegt nergens dingen als “maar wat Helen op dat moment nog niet wist, is dat…”. Nee, we leven helemaal mee met de belevingswereld van Helen.
Als Verhoef alle details rondom de overval wel zou hebben verteld, hadden we als lezers meteen geweten dat Helen de zaak verkeerd ziet én dat het gedrag van Werner wel degelijk logisch is, maar wij als lezer missen deze informatie ook.
Dit is een riskante keuze van Verhoef: reviewers klagen erover dat het plot ongeloofwaardig is en dat de personages niet logisch handelen. Als je, net als Helen op dat punt in het verhaal, inderdaad denkt dat het een foutgelopen overval is, is het gedrag van haar en vooral haar man niet voor de hand liggend. Later (veel, veel later) blijkt dat de overval in scene gezet was: het was de bedoeling dat de overvaller Helen zou vermoorden en dat Werner zou verklaren dat de overvaller onherkenbaar was vanwege zijn vermomming. Het huwelijk van Helen en Werner is al jaren slecht en Werner heeft een minnares. Met die kennis in het achterhoofd is het gedrag van de man juist wel logisch. Echter, op het moment dat je leest dat ze besluiten om het lijk in de vriezer te verbergen, heb je deze informatie nog niet en vind je het gedrag van de man vreemd.
Dit effect wordt versterkt door de aanwezigheid van een handlanger die buiten op de uitkijk heeft gestaan. Ook hem is niet precies verteld hoe het zit. En ook hij is in de veronderstelling dat het ging om een ordinaire overval, hetgeen de interpretatie van de lezer versterkt.
Je kunt dus als lezer twee kanten op: je kunt besluiten om het gedrag van de man ongeloofwaardig te vinden en daarmee het boek afserveren, of je kunt meegaan in het verhaal en vertrouwen op het vakmanschap van de schrijfster.
Afgaande op het aantal reviewers dat hier positief over oordeelt versus het aantal dat het heeft over ‘ongeloofwaardig’, vind ik dat de balans uitslaat naar de positieve kant. Oftewel, wat mij betreft: doe dit gerust na, zet de lezer op het verkeerde been, geef een van de hoofdpersonen vreemd gedrag en wacht rustig tweehonderd pagina’s voordat je met een verklaring komt.
Overigens vind ik dat er grenzen zijn aan de mate waarin je je lezer op het verkeerde been kunt zetten. Ik heb recent De Verbeelding van Harlan Coben gelezen en ook daarin wordt de lezer op het verkeerde been gezet (pas op: nog meer spoilers!). Het verschil is echter dat in Lieve Mama de hoofdpersoon verkeerde aannames doet waar je in meegaat, terwijl in De Verbeelding de hoofdpersoon een verkeerde voorstelling van zaken geeft aan de politie en aan de lezer. Pas aan het einde van het boek blijkt dat de hoofdpersoon tegen iedereen liegt, inclusief de lezers. Omdat ik sympathie was gaan voelen voor de (naar mijn mening ten onrechte) beschuldigde hoofdpersoon, voelde ik me als lezer bedrogen. In Lieve Mama wordt je sympathie voor de Helen alleen maar groter, omdat juist zij bedrogen blijkt.

Lineair verhaal
Wat opvalt in de ontwikkeling van het plot (ik doe niet mee aan dat anglicisme ‘de plot’, volgens van Dale is ‘het plot’ prima Nederlands) is dat het verhaal start met één belangrijke gebeurtenis (de bewuste overval) die alle andere verwikkelingen in gang zet. Er blijkt niet een duister geheim uit het verleden te zijn dat alle gebeurtenissen uit het heden verklaart, zoals vaker gebruikelijk, zeker in Amerikaanse lectuur (recent “De Schuldigen” van David Baldacci gelezen, waarbij alle verklaring uit een serie vreemde beslissingen in een ver verleden komt, het bezorgde me een gigantisch deus-ex-machina-gevoel), nee, het start gewoon op het moment dat het start. Dat maakt het gemakkelijk te volgen. Zelfs de aanleiding voor de overval (de opdracht van Werner om zijn vrouw om te brengen) wordt niet als terugblik gebracht, maar in de vorm van een briefje, geschreven door Werner en gevonden door de handlanger. Daardoor wordt ook de aanleiding ingepast in de chronologie van de plotontwikkeling.
De lineaire verhaallijn wordt versterkt doordat de hoofdstukken afwisselend Helen en Ralf (de handlanger) als protagonist hebben. Het deel ‘vrijdag’ heeft 24 hoofdstukken, waarvan er 12 voor Helen zijn en 12 voor Ralf. Dat Verhoef zich zo strak aan die verdeling houdt, getuigt van vakmanschap. Aals ze dat ritme had doorbroken door Helen of Ralf twee hoofdstukken na elkaar te geven, zou geen enkele lezer dat hebben opgemerkt. En toch legt ze zichzelf die beperking op: respect!
Deze strikte chronologie draagt bij aan de toegankelijkheid van het verhaal, het is één van de redenen voor lezers om te spreken van ‘gemakkelijk toegankelijk’.

Stijl-elementen
Er wordt vaak gesteld dat een boek geen ‘tell’ mag bevatten, maar vooral ‘show’. Dialogen worden dan geteld onder ‘show’. In ‘Lieve mama’ zijn de twee vertelvormen behoorlijk in balans. Maar, geheel volgens de moderne norm, wordt dit patroon doorbroken, in dit geval doordat er een aantal brieven is afgedrukt. Het duurt even voordat je doorhebt van wie deze brieven zijn: Helen heeft ze geschreven aan haar moeder. Deze komt zelf niet in het verhaal voor, maar heeft een positie als een biechtvader. Uit de brieven worden de drijfveren van Helen (en het motief van Werner) duidelijk. Ik vond het wat vergezocht (niet de drijfveer zelf, maar de brieven als manier om ze te openbaren) maar in veel schrijfcursussen wordt wel gesteld dat je je gekozen vorm niet al te stringent moet hanteren. Persoonlijk vind ik het te ver gaan om de titel van het boek (‘Lieve mama’) op te hangen aan deze stijlbreuk. Ook is het een titel die mannen een beetje afschrikt, hetgeen me bij het laatste onderwerp brengt.

Vrouwelijk?
Als mannelijke schrijver heb ik me de laatste tijd afgevraagd of wij (mannen) niet wat meer rekening zouden moeten houden met het feit (!) dat inmiddels 85% van de lezers vrouwelijk is. In “Lieve Mama” komt af en toe heel duidelijk naar voren dat het geschreven is door een vrouw. Bij mij jeukte het enigszins als ik gedetailleerde beschrijvingen las van de schoenen van de hoofdpersoon of het springerige haar van de dochter. Ook de thematiek, waarbij de vrouw als heldin tegengewerkt wordt door een leugenachtige echtgenoot, is een tikje manonvriendelijk. Die echtgenoot is wat eendimensionaal, het is een oppervlakkige slechterik en zijn vrouw is een complexer karakter. Maar goed, het zij ze vergeven, die vrouwen. Laat ze maar even, ze zijn tenslotte in de meerderheid. En als je mijn eigen boeken leest (elders op deze site) dan vind je vrouwen ook wel vaak terug in de heldenrol. Oftewel: blijkbaar zijn we het erover eens dat vrouwen fantastisch zijn. En misschien moet ik zelf ook wel meer woorden besteden aan de beschrijving van tasjes en schoenen.